JOSÉ PEDRO CROFT SIN TÍTULO, 2017

Dous volumes fundamentais dos últimos anos recollen as novas tendencias da poesía galega contemporánea: No seu despregar (Apiario, 2016) e 13 Antoloxía da poesía galega próxima (Chan da Pólvora, 2018, edición de María Xesús Nogueira). Digo “novas tendencias” e non “novos poetas” porque cando os cualificamos así semella que lles estamos quitando algo, que lles estamos perdoando o seu valor como creadoras e creadores pola súa suposta espontaneidade, atribuída en non poucas ocasións á súa mocidade. Porén, detrás destas obras, hai unha poética propia e ben alicerzada, que fai que a escrita destas e destes poetas sexa ben recoñecible e amose un mundo de seu, sen dúbida o máis persoal (e ata diría que o máis valioso) que poden ter unha escritora e un escritor.  
      Cando se me encomendou escoller a 5 poetas galegas dos últimos tempos, coas únicas condicións de que tivesen menos de corenta anos e, cando menos, un libro individual publicado, tiven claros a maior parte dos nomes que quería incluír. En todos os casos, os nomes que escollín estaban nunha das antoloxías das anteriormente citadas, algúns, mesmo nas dúas. De aí a importancia deses dous volumes, porque funcionan como balizas e á vez como puntos cardinais para quen queira somerxerse nos mares da poesía galega recente.
      Neste caso, o meu obxectivo non era realizar unha breve antoloxía, nin sequera trazar unha panorámica, senón máis ben realizar unha cala, tirar unha fotografía desas e deses poetas ao meu ver imprescindíbeis. E esa imaxe tirouse a partir dalgúns puntos de luz: o seu impacto no campo literario galego, as diferenzas éticas e estéticas (a pesar da coincidencia na formación, pois case todos eles e elas estudaron Filoloxía na Universidade de Santiago de Compostela), un rango de idade que se pretendía variábel (máis que ao final apenas o foi) e, aínda que nos custe recoñecelo a todas as persoas que facemos crítica, o inevitábel gusto persoal tamén se veu coar aquí, coas súas teimas irremediábeis e as súas reiteracións. Por iso, como isto non é unha antoloxía, pedíuselles a estes creadores e creadoras que escollesen os seus propios poemas, que forman así un manto heteroxéneo, coma retallos dun patchwork compartido, que procuran, sobre todo, convidar a ler. Mesmo eles, se así o desexaban, podían argumentar a súa escolla, tentar autoexplicarse, razoar —se é que é posible— o sentido destes seus versos. Quizais, este convite tamén se debeu a que neste grupo é moi evidente a “ausencia dunha estética xeracional”, aínda que compartan trazos como a interiorización do xénero, a descrenza na confesionalidade da poesía, o claro posicionamento na dimensión ficcional, o rexeitamento do barroquismo, a aposta pola expresión sinxela ou a interacción da linguaxe poética con outras formas artísticas (Nogueira, 2018: 19).
      A partir deste momento, todo o que poida comentar destas e destes poetas é, posiblemente, prescindible, tal que o marco dunha foto que quere acompañar, mais que sabe que o realmente importante é o que garda, o que contén, o que acubilla. Aínda así, non me resisto a facelo para que as lectoras e os lectores que así o desexen, poidan coñecer cun pouco de precisión cales son as claves desta imaxe.
      A primeira pola dereita é Berta Dávila (Santiago de Compostela, 1987), cunha produción na que destaca a importancia da memoria e a familia como eixo vertebrador, cunha voz que se ergue para enunciar o que non foi dito. Quizais unha imaxe para condensar adecuadamente a súa escrita sería a fenda, a creba, a marca de luz que queda nunha superficie e que nada pode cubrir: “E talvez amo aínda,/ esa incerteza cartográfica da cicatriz,/ e por iso consinto/ navegar polas feridas do meu corpo como un suicida...”. Así o demostra en Raíz da fenda (2013), poemario do que están tirados estes versos, marcado pola memoria e pola ausencia, que lle trouxo os galardóns Johán Carballeira, o da Asociación de Escritores en Lingua Galega e o da Crítica Española e que a consolidou no panorama literario, a pesar de que anteriormente xa dera á luz outros dous volumes de versos: Corpo baleiro (2007) e Dentro (2008). Curiosamente, esa fenda tamén é protagonista da súa obra en prosa, na que amosa tamén un particular mundo, dos máis potentes da narrativa galega actual. O derradeiro libro de Emma Olsen (2013, Premio Repsol de Narrativa Breve) supón non só a creación dunha protagonista que queda no maxín de quen le (a multipremiada escritora que, en fase terminal, volve á súa vila natal para rematar a súa última novela e acaba por desvelar a verdade de sucesos que marcaron a súa vida), senón o eriximento dun mundo: Faith. Carrusel (2019, Premio García Barros) é unha volta completa á enfermidade mental, pasando pola maternidade que non chega a término e envolta nunha prosa poética que volve unha e outra vez sobre si mesma e que o converteu nun dos libros máis especiais dos últimos tempos, que cómpre ler o acubillo da poesía de Dávila. De feito, os poemas inéditos que terma na man e que cedeu para esta fotografía, todos eles arredor da figura da nai e das contradicións que se xeran na familia, cómpre lelos especialmente en diálogo coa súa última obra, se se quere ter unha contextualización particularmente ampla. “Pero se escribo/ fago círculos e aspas sobre a fronte dos que amo”, dinos nunha destas composicións en que o círculo é claramente a imaxe principal, da que saen todas as demais. A pesar disto, ou quizais precisamente por isto, ela mesma explica que estes versos falan da “alienación poderosa que se produce na familia como institución da que non se pode escapar”, á vez que demostran que o relato do que é unha familia normalmente é realizado por “quen é efecto, é herdeiro, e silénciase a voz das desherdadas por razóns de xénero ou por causa de diferentes vulnerabilidades”. (Dávila, en correspondencia coa autora destas liñas). Velaquí o motivo de por que as composicións desta autora sempre atravesan, porque nos obrigan a repasar eses minúsculos ocos, esas pequenas marcas que, como cicatrices, deixou a nosa propia memoria en nós. E ás veces, mesmo mancan máis que aquilo que as orixinara.
      O seguinte na imaxe, a carón de Dávila, é Gonzalo Hermo (Rianxo —A Coruña—, 1987), quizais a máis consagrada das voces que aquí se recollen. Licenciado en Filoloxía Galega e doutor en Lingüística, a súa traxectoria experimentou un salto considerable cando co seu segundo poemario, Celebración (2014), non só conseguiu o Premio da Crítica Española, senón tamén o Miguel Hernández de Poesía. E ese avanzar non foi só en proxección, senón que tamén tivo que ver coas temáticas escollidas, porque Crac (2011), a súa primeira obra, supoñía “unha pedrada na testa, un golpe seco”. Nel, a guerra, a humillación e a dor brutal que esta implica volvíanse protagonistas, nun poemario que, por claramente político, apenas permitía respirar a quen lía (pola súa temática e por unha lingua-enredadeira que o poeta foi limpando na súa obra posterior). Non obstante, Celebración (traducido ao catalán por Godall en 2016 e ao castelán por La Bella Varsovia en 2017) apostaba pola memoria (un elemento que quizais comparten os cinco poetas desta escolla) dende o refugamento da nostalxia, “daquilo que nos fire porque cambia” O poema convértese nun río que se vai transformando e que proxecta diferentes imaxes. Nel, ás veces, o que foi colisiona co que agora é inevitablemente, por iso o eu lírico teima en que abramos unha fenda e fuxamos, como proclama no primeiro poema da súa escolla. Confesa o propio autor que este é o seu preferido de Celebración e que amosa “a asunción, a mundanza, o cambio como parte consubstancial do camiño” Así ocorre tamén na primeira incursión na novela de Hermo, Diario dun enterro (2019, Premio Repsol de Narrativa Breve) na que, cun punto autobiográfico, coñecemos a un mozo asentado en Barcelona, poeta, que volve ao lugar no que naceu para o soterramento do seu avó. Neses intensos dous días, o choque entre os seus dous mundos —o de adulto, cun camiño bastante delimitado e lonxe do seu círculo primario— e o de neno —marcado pola recorrencia dos espazos e das relacións— faise especialmente manifesto. Nesta obra, dende a cotidiandade máis absoluta, fálasenos da perda (do que se foi e xa só é en certos momentos), pero non da morte, aínda que nos enfronte ás súas contradicións (por ser ese o momento en que o que ocorre con un xa non depende da súa propia vontade). A súa última achega poética ata o momento, A vida salvaxe (2018, Premio Afundación) suxire a ir ao encontro daquilo que se quere, daquilo que se desexa (un volver a un bosque no que o eu lírico nos convida a entrar), nun texto cuxa potencia, cuxa verdade fica en nós: “Daquela tiven que escoller/ entre a palabra e a vida/ Escollín a vida”. A concepción da poesía como parte da vida, como unha experiencia en si mesma, está tamén detrás desta composición, como nos sinalou o propio Hermo.
      Curiosamente, ao longo da obra, hai algúns poemas, como este “Autobiografía 1” aquí incluído, que lembran diferentes momentos da infancia e que se poderían relacionar tamén coa escrita en prosa do autor. Ese río ao que se volve seguramente porque, parafraseando ao propio poeta, é imposible fuxir do lugar onde o pracer fermenta. O poema escribiuse a primeira vez que o poeta visitou o Delta do Ebro, pero o encontro con esa paisaxe fíxolle recordar esa escena do pasado. A vitalidade, as arelas, unha certa reconciliación cos desexos máis íntimos son elementos perfectos para querer internarse neste bosque.
      No centro da imaxe podemos ver a Rosalía Fernández Rial (Carballo —A Coruña—, 1988), profesora de secundaria, performer, ensaísta e seguramente a voz poética que máis se afasta das outras que aquí se dan cita. Non só porque nela a linguaxe desiste de todo artificio, senón seguramente pola hibridación xenérica que pretendidamente procuran as súas composicións, que se moven con referencias explícitas, tanto temáticas como formais, ao mundo do teatro, ao da narrativa ou ao da música, como xa confesan algúns dos seus títulos. Non hai máis que pararse nos seus Vinte en escena (2012), volume no que os seus versos xogan a non dividirse en poemas, senón que pretenden conformar mínimos lances teatrais. Curioso é, nese sentido, o magma que cobre a súa produción, pois o seu único ensaio publicado ata o de agora, Aulas sen paredes (2016), experimenta como a linguaxe teatral e a performatividade levadas á clase de linguas poden mellorar a aprendizaxe destas. Así, a literatura que ela crea aspira sempre a ter un impacto sobre quen le, obrigando ao seu lectorado a reaccionar dalgunha maneira, a moverse, a berrar eses versos, a lelos co corpo: “Apaga a voz/ e dime que esta noite non vai amencer”. Igualmente, aínda que Fernández Rial gusta dos xogos intertextuais e literarios, adoita acompañar ao seu lectorado por eles, dado que os seus poetas referenciais son ben coñecidos para o público galego, ao tratarse dos clásicos Manuel Antonio e Celso Emilio Ferreiro.
      Os poemas que ela escolleu para aparecer nesta fotografía queren dar conta desta súa traxectoria, comezando por ese “Pulso 4”, tirado do seu primeiro poemario, En clave de sol (2009), onde a poeta está á procura dunha linguaxe propia, mais á vez non deixa de beber das metáforas musicais para explicarnos esa lingua que non fala. Namentres, “Escena VII: esquina” lévanos a coñecer a unha das personaxes fóra da norma que habitan Vinte en escena (2012) e que, mediante metáforas marítimas, nos deixa ver a importancia do espazo e do corpo para soñarse diferente. Por último, “A reflexión” permítenos asomarnos ao que é o seu novo traballo, Árbores no deserto, acabado de saír do prelo, onde se albisca unha continuidade coa súa obra anterior, moi especialmente con Ningún amante sabe conducir (2014) mais en clave reivindicativa dende a perspectiva de xénero. De feito, o novo poemario eríxese como unha grande rede interartística, na que as composicións xorden en diálogo cos discursos de diferentes mulleres e se entende a literatura coma parte dun grande continuum das diferentes artes, na que esta é tan só unha tesela máis.
      Ao carón de Rosalía Fernández, aparece nesta fotografía Alba Cid (Ourense, 1989), a poeta das que aquí presentamos con menos obra édita (a pesar de ser premiada en diversos certames e participar en diferentes libros colectivos e revistas poéticas, con composicións traducidas ao castelán, grego e inglés). O seu único volume en solitario publicouse no 2019 baixo o suxerente e revelador título de Atlas. Asomarse ás composicións desta tres veces filóloga (“pequena occidental,/ confías na historia das palabras/ porque nunca puideches confíar na dos homes”) e experta en poesía tamén de maneira teórica (ademais de crítica literaria, está a realizar a súa tese de doutoramente sobre a poeta Chus Pato), é caer na certeza de que se vén de aterrar nun universo de seu, profusamente conformado, no que a atención ao miúdo, o pequeno e á beleza é unha forma de mirar a realidade. Nela, a pintura, a fotografía, a escultura, a botánica e mesmo a lingüística danse a man nunha tentativa de explicar as orixes das cousas: dende os tulipáns, ás migracións pasando polas cartas de navegación. E quizais, a imaxe que explique esta súa poética a podemos atopar nun dos seus versos, no que sentenza: “intuír o bosque na dispersión das sementes”. Por iso, para trasladarnos aos lugares ben afastados aos que nos leva o seu particular atlas, a poeta vai deixando pegadas en forma de referencias culturais (xa descansen estas na memoria do pobo, coma artes de pesca, ou se conserven en museos, coma óleos sobre lenzos), pero tamén a través de potentes imaxes pictóricas, que logo a lectora poderá ir reconstruíndo. E veñen así as enumeracións, o verso de feitura longa e as fotografías, coma cadros, que a poeta tira para nós, apousando no noso maxín.
      Neste caso, os poemas que escolmou para figuraren aquí responden a dous referentes próximos, dende esas “Instrucións para arrolar o canón do Sil” ata ese “Tríptico”, que lembran imaxes, coma postais esquecidas, da infancia. Porque como confesa a propia Cid, aínda que poida parecer un poemario de traballo invisíbel ou intelectual, hai tamén unha tentativa de se aproximar, de facer corpóreas as cousas. Non por acaso “recrutar é unha arte”, como lle di o pai á filla nese último poema, e por iso, quizais, a poeta manifesta que esta é unha obra de “sedimentación, unha cartografía persoal coas súas homenaxes e os seus segredos”. Velaí tamén o poema dedicado á amiga —o segundo escollido pola autora—, que semella levarnos a un lugar máis afastado, aínda que acabe por falarnos da amizade como unha das formas do amor e no que unha mastaba toma as formas do encontro.
      E at least but not last, sae nesta fotografía Ismael Ramos (Mazaricos —A Coruña—, 1994), tamén filólogo (neste caso, hispanista) e cunha traxectoria ben definida —á que hai que engadir frecuentes colaboracións en diferentes publicacións periódicas e recitais— dende que en 2013 publicara a súa primeira obra en solitario, Hábitat/ Interferencias. Porén, o poemario que definitivamente o consagrou como unha das voces máis poderosas da poesía galega última foi, sen dúbida, Os fillos da fame (2016), Premio Xohán Carballeira 2015, pola súa capacidade para crear un universo ficcional de seu, no que nunha vila mariñeira galega, como tantas, nos obriga a autorrecoñecernos. Para facelo, acompaña a súa escrita con numerosas referencias intertextuais —confesadas algunhas, outras non— e cunha sintaxe coa que xoga ao seu antollo, porque se amosa hábil nesa permanente reconstrución lingüística. Se houber unha imaxe que puidese sintetizar a súa poética, esta sería, sen dúbida, a ferida, como confesa nalgún dos seus versos: “a poesía é unha ferida sen coitelo. Teus pais son unha ferida sen coitelo”. Quizais porque consegue sacudirnos, porque nos fai pensar sobre aquilo que manca a través dese verso longo que se creba cando menos o agardamos. E, ademais, está a súa capacidade para corporeizar todo o que é abstracto: os pensamentos, os sentimentos, as arelas, a realidade... Amósanos así que os obxectos e os elementos físicos do cotiá transcenden ás persoas, o que nos manca quizais polo seu pragmatismo, porque todo se volve palpable. Desta maneira, “a enfermidade é unha casa con galería e teitos altos”, mentres que “os fillos somos cicatrices”. Este verso, tirado do seu ata agora último poemario, condensa moi ben o que é Lumes (2017). Nel continúa algúns dos vieiros anteriores, centrándose máis no micromundo familiar, para desvelarnos os seus ángulos escuros, pero tamén as súas luces, eses lumes que nos moven.
      Os poemas que aquí presenta é posible que formen parte da súa vindeira obra. Neles, vólvenos a enfrontar “á necesidade de buscar a transcendencia nos obxectos e nos xestos cotiás” (ollade pois, ao profeta Ezequiel) e á vez reconstrúen sempre “un aire de incerteza, de inestabilidade fronte a todo” (así os definiu el, en conversa coa autora destas páxinas). Quizais, porque como nos amosa esa imaxe do mercader e do seu fillo, Ramos é un creador de imaxes familiares que logo fende, porque ese instante que el apreixa pode transformar o demais.
        Isto non é unha antoloxía, como dicía ao comezo destas páxinas, mais si que é, tamén, un instante captado. Quizais non con ánimo de perdurar, pero si con ánimo de xerar a suficiente curiosidade pola poesía galega recente como para que se acheguen ás súas páxinas, das que estes cinco poetas son unha mostra excepcional do que se está a facer en galego. O resto, tan só, o futuro. E así o di o último poema aquí incluído, saído da voz de Ramos: “Preguntades constantemente que faremos despois. Pero nós non sabemos responder con palabras. Non sabemos”.